Geschreven door Dr. Pim Valkenberg, Gürkan Çelik, Sophia Magazine
Inleiding: historische context
Dr. Gürkan Çelik
In dit artikel analyseren wij de bijdrage van Fethullah Gülen (1941) aan de interculturele en interreligieuze dialoog.[1] In een historische context willen wij stilstaan bij zijn belangrijke inspiratiebron in het Turkije van de twintigste eeuw: Bediüzzaman Said Nursi (1876-1960).[2] Nursi en Gülen worden gezien als twee prominente islamitische theologen en religieuze leiders zowel in hun geboorteland Turkije als in andere delen van de wereld en zijn bekend met hun inzet voor de samenwerking tussen de Abrahamitische godsdiensten[3]: jodendom, christendom en islam. Gülen’s bijdrage kenmerkt zich door een benadering waarin dialoog centraal staat en harmonie, interactie en verzoening tussen de ‘volkeren van het Boek’[4](joden, christenen en moslims) worden aanbevolen. Het meest opvallende in deze benadering is niet een denkwijze maar een activisme waarin dialoog voortdurend centraal wordt gesteld in alle contacten, handelingen en gedragingen.
Gülen’s dynamische interpretatie van de islam verenigbaar is met zowel traditie als moderniteit.
Dr. Pim Valkenberg
Fethullah Gülen, ook ‘Hocaefendi’ (gerespecteerde leraar) genoemd door diegenen die geïnspireerd zijn door zijn leer, stelt dat gemeenschappelijke aspecten tussen mensen belangrijker zijn dan verschilpunten; daarom stelt hij ook een dialoog voor tussen beschavingen, religies en culturen in plaats van de veel besproken Huntingtonse ‘botsing van de beschavingen’.[5] Gülen heeft zich ontwikkeld tot ‘pleitbezorger van de dialoog’[6] waarmee hij een alternatieve strategie wil schetsen voor Huntington’s paradigma van ‘botsing van beschavingen’. Vanuit een islamitische inspiratie zet hij zich sinds de jaren zestig in voor de dialoog tussen religies, culturen en levensbeschouwingen[7] die tevens in gesprek blijft met moderne realiteiten.[8] Ahmet Kuru stelt dat Gülen’s dynamische interpretatie van de islam verenigbaar is met zowel traditie als moderniteit.[9] Door veel moslims, eerst in Turkije en later ook in andere landen, wordt de beweging die de naam van Gülen draagt ervaren als een nieuwe manier om islamitische waarden uit te dragen in moderne samenlevingen en deel te nemen aan duurzame dialoog en samenwerking met mensen met een andere geloofsovertuiging en levensstijl. Vooral door middel van onderwijsinstellingen en dialoogcentra heeft deze beweging zich verspreid over vele landen in de Turkse diaspora in Europa, Noord-Amerika, Australië en Azië.[10]
Fethullah Gülen is in zijn benadering vooral geïnspireerd door Said Nursi, een islamitische theoloog uit Turkije die toenadering heeft gezocht tot het Vaticaan. Ook is rond Nursi een beweging tot stand gekomen die de naam van Nursi draagt. Hij richtte zich tot zijn 83-jarige leeftijd op het herleven van morele en spirituele waarden in Anatoliё (Aziatisch deel van Turkije) in het bijzonder en in de islamitische wereld in het algemeen. De Nursi-beweging is ontstaan in reactie op de processen van modernisering en secularisatie die zich in de republiek Turkije hebben voltrokken. Bron van inspiratie vormen de 130 religieuze geschriften van Nursi die zijn verzameld in de Risale-i Nur (Brief van het Licht). Deze beweging kan gezien worden als een reformistische (neo)mystieke beweging.[11]
“door wetenschap, godsdienst en spiritualiteit te combineren, kunnen wij onwetendheid, armoede en tweedracht overwinnen”
Beide figuren, Nursi en Gülen, streefden reeds naar een dialoog met christenen toen dit nog niet gebruikelijk was en trachtten op deze wijze de invloed van het materialisme te stuiten. In zijn Preek te Damascus die in 1911 gehouden is, en die later in het Turks gepubliceerd is, schreef Nursi dat “moslims en christenen samen een beschaving kunnen opbouwen waarin menselijke waardigheid, rechtvaardigheid en naastenliefde de norm zullen zijn. Dit is mogelijk wanneer zij hun wederzijdse relatie op liefde baseren. De tijd van vijandigheid is voorbij”.[12] De belangrijkste boodschap van Nursi was dat er een harmonie bestaat tussen het geloof in God enerzijds en de natuurwetenschappelijke inzichten die de mens heeft verworven anderzijds.[13] Terwijl Said Nursi in zijn Risale-i Nurvooral wil laten zien hoe de inzet voor dialoog en vrede zich kan beroepen op een basis in de Koran, staat bij Fethullah Gülen vooral de uitwerking ervan in de educatie voorop: “door wetenschap, godsdienst en spiritualiteit te combineren, kunnen wij onwetendheid, armoede en tweedracht overwinnen”. De educatieve filosofie van Said Nursi inspireerde Gülen tot het ontwikkelen van een modern en innovatief educatiemodel in Turkije. Gegeven het gebrek aan integratie tussen wetenschappelijke kennis en spirituele waarden introduceerden Gülen en zijn volgelingen een nieuwe stijl van educatie die deze twee elementen verzoent.[14]
Educatie ten behoeve van dialoog
Gülen besteedt ruime aandacht aan de rol van educatie ter bevordering van dialoog.[15] De scholen die op basis van Gülen’s inspiratie en inzet in het leven zijn geroepen, laten zien hoe onderwijs gebruikt kan worden om mensen te vormen die in staat zijn tot dialoog. Zijn opvatting van vorming en scholing is gericht op het ontwikkelen van voorwaarden voor het harmonisch samenleven en het in praktijk brengen van universele waarden, zoals solidariteit, tolerantie, erkenning van mensenrechten, en fundamentele vrijheid voor iedereen. Centraal daarbij staat dialoog als wederzijdse verrijking waarbij mensen kennis uitwisselen om elkaar zo te veredelen met respect voor de wezenlijke verschillen tussen volkeren, culturen en beschavingen. Het bereiken en in stand houden van een universele vrede door middel van dialoog is afhankelijk van de bijdrage van jonge generaties en hun kennis, scholing en sociale betrokkenheid.[16]
Midden in een regio waar regelmatig vermissingen plaatsvinden en wederzijds gedood wordt, leert deze school geïnspireerd door Gülen tolerantie en leert aan zowel moslim- als christenkinderen een goede verstandhouding met elkaar.
Dr. Thomas Michel schetst de rol van het onderwijs in Gülen’s benadering van dialoog als volgt: [17] zijn eerste persoonlijke ervaring met Gülen’s dialoogscholen dateert uit 1995, tijdens zijn verblijf op het zuidelijke Filippijnse eiland Mindanao. Hier hoorde hij van een school op ongeveer elf kilometer afstand van de hoofdstad. Op het bord boven de schoolpoort stond de volgende tekst: Filippijns-Turkse School van Tolerantie. Deze naam was voor Michel een verrassende keuze in Zamboanga, een stad waar de bevolking bestaat uit een even groot aantal moslims en christenen, midden in een regio waar fel wordt gevochten tussen Moro separatisten en de militaire macht van de Filippijnse overheid. De staf van de school bestaat uit moslims en christenen van Turkse of Filippijnse afkomst. Midden in een regio waar regelmatig ontvoeringen plaatsvinden, een guerrilla oorlog woedt, arrestaties worden verricht, waar vermissingen aan de orde van de dag zijn en waar wederzijds gedood wordt door militairen en opstandige milities’s, biedt deze school aan zowel moslim- als christenkinderen hoogstaand onderwijs waardoor kinderen een positieve manier van leven en een goede verstandhouding met elkaar leren. Thomas Michel geeft verder aan dat zijn collega’s aan het Ateneo de Zamboanga bevestigen dat de Filippijns-Turkse School van Tolerantie vanaf het begin diepgaande contacten onderhoudt en samenwerkt met de christelijke instellingen in de regio.
Gülen’s mensbeeld in de interreligieuze dialoog
Interreligieuze dialoog is volgens Gülen een noodzakelijke opdracht.[18] Om dialoog te kunnen verwezenlijken, moeten we het verleden achter ons laten, polemische argumenten negeren en voorrang geven aan gemeenschappelijke punten om zo de ander in zijn of haar eigenheid te kunnen accepteren en te kunnen delen in de context van de ander. De wereldwijde beweging die geïnspireerd is door Gülen vraagt moslims zich bewust te worden dat de islam de noodzaak van dialoog onderwijst en dat zij als moslims worden opgeroepen om vertegenwoordigers en getuigen te zijn van de universele genade van God. Om zijn gezichtspunten te staven, berust Gülen zich zowel op inzichten uit de sociale en exacte wetenschappen alsook op de islamitische traditie waarin Koranteksten, Hadithverslagen en de inzichten en overeenstemmingen van moslim geleerden (idjmaa) door de eeuwen heen samen komen[19]. Op deze manier laat hij zien dat tolerantie, liefde en compassie waarlijk islamitische waarden zijn, die moslims in de moderne wereld moeten uitdragen.[20] Vrede, liefde, vergeving en tolerantie vormen volgens Gülen de vier pilaren van de dialoog, overeenkomstig de essentie van de islam.[21] De overige aspecten noemt hij bijzaken. De beweging die met Fethullah Gülen wordt geassocieerd, probeert een dynamische interpretatie van de islamitische leer voor te staan die de gelovige naar werkelijke spirituele waarden als vergeving, innerlijke vrede, sociale harmonie, eerlijkheid en vertrouwen in God leidt. Gülen beperkt er zich echter in zijn geschriften en conversaties niet toe, moslims op te roepen de dialoog te zoeken en zich voor vrede in te zetten, maar hij betrekt ook niet-moslims bij de gesprekken over gemeenschappelijke idealen.
Gülen: “Door middel van onze dialoogactiviteiten moeten wij, handelend vanuit het beginsel in de Koran dat ‘vrede beter is’, binnen en buiten ons land zoveel mogelijk laten zien dat wij aan de kant van de vrede staan.”
In 1996 kreeg Gülen in Turkije grote bekendheid met zijn initiatieven op het gebied van tolerantie en interreligieuze dialoog. Er werd een dialoogplatform (Abant) opgericht waarin politieke en religieuze prominenten en intellectuelen vanuit uiteenlopende achtergronden tot elkaar kwamen. Ook buiten dit platform onderhield Gülen banden met religieuze leiders van verschillende religies en met andere leidende figuren in binnen- en buitenland. Concreet valt te denken aan de ontmoetingen met de gezant van het Vaticaan, de patriarch van de Orthodoxe christenen en de opperrabbijn van de Turkse Joden. In 1998 bracht hij een bezoek aan Paus Johannes Paulus II in het Vaticaan. Dit was een moedige daad, die Gülen veel kritiek heeft opgeleverd in zijn geboorteland. In een interview[22] dat hij na zijn bezoek gaf, verdedigde Gülen zijn gewaagde daad in termen van het streven naar wereldvrede. Hij stelde naar het voorbeeld van het gedrag van de profeet Mohammed te handelen, die voorwaarden voor vrede accepteerde die door zijn metgezellen als nadelig werden ervaren. In de vredige sfeer die door het verdrag van Hudaybiyya tot stand was gekomen, werden in de ogen van Gülen de deuren van het hart geopend voor islamitische waarheden.[23] In deze tijd moeten volgens Gülen het intellect en het hart van mensen opnieuw worden aangesproken, een onderneming die een vredige sfeer van wederzijds respect en vertrouwen vereist. Daarbij is hij er met zijn aanhangers niet op uit, land van andere volkeren te veroveren, maar is hij vastbesloten een bijdrage te leveren orde en harmonie in de oude wereld en aan de wereldwijde dialoog.
Gülen is ervan overtuigd dat werken aan dialoog en vrede vereist is om werkelijk uiting te geven aan een islamitische manier van leven. Door de Koran wordt dit voorgeschreven als ‘de betere weg’ die het beginpunt is van de dialoog en de voorwaarde om de maatschappij en de mensheid te dienen. “Door middel van onze dialoogactiviteiten moeten wij, handelend vanuit het beginsel in de Koran dat ‘vrede beter is’ (Al-Nisa, 4:128)[24], binnen en buiten het land zoveel mogelijk laten zien dat wij aan de kant van de vrede staan. Sterker nog, vrede is van wezenlijk belang voor de islam; oorlog is slechts bijkomstig en gebonden aan specifieke redenen en voorwaarden. In dit opzicht kunnen wij zeggen dat wij geen positieve bijdrage kunnen geven in naam van ons volk en de mensheid als we geen vredige omgeving tot stand kunnen brengen waarin iedereen in vrede en veiligheid kan leven.”[25]
Twee voorlopers in theologische dialoog: een christen en een moslim
Het is interessant om de opvattingen van Gülen over de rol van vergeving bij het stichten van vrede en dialoog te vergelijken met het soortgelijke gedachtegoed van Paus Johannes Paulus II (1920-2005).[26] In 2002 verklaarde de Paus dat vergeving eigenlijk op korte termijn verlies lijkt op te leveren, maar op lange termijn winst oplevert doordat het als oogmerk heeft het herstellen van beschadigde menselijke relaties. Daarentegen brengt geweld een ogenschijnlijke winst op korte termijn, maar verlies op lange termijn met zich mee. In zijn benadering van vrede en dialoog beroept Paus Johannes Paulus II zich op een verklaring die hij in de loop der jaren steeds weer heeft gegeven: ‘Vrede rust op twee zuilen: gerechtigheid en vergeving’. Het benadrukt dat beide elementen noodzakelijk zijn om ware vrede te bereiken. Hij is ervan overtuigd dat aandacht voor de een, zonder de ander, geen echte vrede kan voortbrengen. Het eerste element, gerechtigheid, is er op gericht het gedane kwaad te herstellen, onrechtvaardige behandeling te corrigeren, materieel bezit terug te geven, verkeerde beoordelingen recht te zetten. Het tweede element, vergeving, is gericht op het herstellen van de menselijke relaties, die in de strijd beschadigd en vernield zijn.
Gülen gaat zover te zeggen dat vrede, liefde, vergeving en tolerantie essentieel zijn voor de islam. Andere zaken zijn bijzaken.
In een van zijn artikelen moedigt Gülen moslims aan tot dialoog en tolerantie met soortgelijke woorden: “Ik wil graag benadrukken dat moslims niets zullen verliezen door dialoog, liefde en tolerantie uit te dragen. Moslims zoeken altijd de goedkeuring van God. Dat is de grootste winst van alles. In dat opzicht worden zaken die op sommige mensen als verlies zouden kunnen overkomen, door moslims als winst gezien, zoals andere gebeurtenissen schadelijk kunnen zijn, zelfs wanneer ze op het eerste gezicht zeer winstgevend kunnen lijken.”[27] Gülen gaat zover te zeggen dat vrede, liefde, vergeving en tolerantie essentieel zijn voor de islam. Andere zaken zijn bijzaken. Hoewel het toevlucht zoeken tot oorlog onder bepaalde omstandigheden soms gerechtvaardigd mag zijn, is deze ‘kleinere djihaad’ van het zwaard ondergeschikt aan de essentie van de islam die wordt samengevat met de begrippen vrede, liefde, vergeving en tolerantie. Gülen beschuldigt hen die oorlog en geweld voorstaan ervan dat zij zich laten misleiden door een te letterlijke interpretatie van de Koran waarin bijzaken tot hoofdzaken gemaakt worden.[28] Zij maken zich schuldig aan een oppervlakkige interpretatie van de Koran, zonder stil te staan bij de kernzaken die door de Koran worden aanbevolen.
Karakteristieken van Gülen’s dialoogbenadering
Wereldwijd is een toenemende aandacht waar te nemen voor dialoog tussen verschillende culturen, religies en beschavingen. In dit proces kunnen we veel leren van Gülen’s benadering van dialoog en van zijn dialoogactiviteiten. Zijn oproep tot universele vriendschap, en tot het naleven van humanitaire waarden van vrede, tolerantie, dialoog en wederzijds begrip heeft op vele plaatsen gehoor gevonden.[29] Gülen wordt bekritiseerd vanuit twee tegenstrijdige kampen. Nationalisten verwijten hem dat hij religie tot een publieke factor maakt, hetgeen strijdig is met de secularistische ideeën van Mustafa Kemal Atatürk; Islamisten verwijten hem dat hij buigt voor de dominante invloed van het Westen en zo de harten van de Turkse jeugd opent voor buitenlandse en met name Christelijke invloed. Boven hebben we gezien hoe Gülen zich verdedigt met een beroep op de lange termijn en het voorbeeld van de Profeet bij het verdrag van Hudaybiyya. Hoewel hij bekritiseerd wordt om zijn gerichtheid op dialoog en zijn openheid voor niet-islamitische bronnen wordt hij door velen beschouwd als een vredestichter die dialoog, interactie, onderwijs en spiritualiteit centraal stelt in zijn leven. Omdat de bijdrage van Fethullah Gülen aan de dialoog tussen moslims en christenen in de context van Abrahamitische samenwerking meer en meer zichtbaar wordt in het westen, kan een grondige analyse van Gülen’s benadering van dialoog en van de religieuze bronnen die hij daarbij benut tevens bijdragen tot meer inzicht in interreligieuze omgangsvormen in de steeds pluriformer wordende westerse samenlevingen. Op die wijze kan tegelijkertijd een interactie ontstaan tussen theologisch onderzoek enerzijds en sociologische gezichtpunten anderzijds.
Fethullah Gülen kan worden gekarakteriseerd als een activist en een voorloper in dialoog en vrede die vooral door zijn onvermoeibare inzet op het gebied van educatie wegen gevonden heeft tot betere verhoudingen tussen volkeren en religies. In verschillende geschriften[30] stelt Gülen dat de vrede van deze steeds kleiner wordende wereld ligt in het respecteren van alle verschillen door ze te beschouwen als deel van de menselijke natuur en door zorg te dragen voor waardering en respect. Gebeurt dit niet, dan is het volgens hem onvermijdelijk dat de wereld terechtkomt in een vloedgolf van conflict, strijd, gevechten en de meest bloedige oorlogen die tot de eigen ondergang leiden. Zijn theorie is af te leiden uit zijn praktijk en dialoogactiviteiten. Hij heeft de overtuiging dat zonder kennis van elkaar geen dialoog, vrede en verzoening tot stand kunnen komen. Gülen sluit hiermee aan bij een islamitische traditie die stelt dat onwetendheid de wortel is van alle kwaad. Opmerkelijk is dat Gülen een verband legt tussen onvrede en onwetendheid. Hij stelt dat door onderwijs en geestelijke scholing een vruchtbare voedingsbodem voor dialoog en vrede tot stand gebracht kan worden.
De kern van Gülen zijn boodschap inzake dialoog: “Wees zo verdraagzaam dat je boezem zo wijd wordt als de oceaan. Raak vervuld met geloof en voel liefde voor de mens. Laat er geen bedroefd hart zijn waarin je niet geïnteresseerd bent of waarnaar je de hand niet hebt uitgereikt.”
Een ander opvallend kenmerk van Gülen’s dialoogmethodiek is dat hij begint bij zijn nabije omgeving en vervolgens zoekt naar verbreding van zijn activiteiten in een wijdere omgeving. In dat kader heeft hij in zijn geboorteland Turkije menig religieus leider bezocht en ontvangen om samenspraak en tolerantie te bevorderen. Hij is steeds bereid om zijn boodschap en gedachten inzake dialoog te delen met alle groeperingen en alle lagen van de samenleving. Tegelijk verklaart zijn bijzondere gerichtheid op intellectuelen en religieuze leiders in belangrijke mate het succes van zijn dialoogbenadering. Door middel van zijn beweging nodigt Gülen niet-moslims uit om verder te kijken dan het beeld van de islam dat ons door de media en door vele politici ook in Nederland voortdurend wordt voorgehouden: “Iemand wiens kennis van de islam zich beperkt tot de dagelijkse krantenkoppen, zou kunnen geloven dat de islam terrorisme, zelfmoordaanslagen, onderdrukking van vrouwen en haat van iedereen buiten de eigen gemeenschap voorschrijft”.[31] De beweging die met Fethullah Gülen wordt geassocieerd probeert echter een interpretatie van de islamitische leer voor te staan die de gelovige naar werkelijke spirituele waarden als vergeving, innerlijke vrede, sociale harmonie, eerlijkheid en vertrouwen in God leidt. De waarden die Gülen ons voorhoudt op grond van zijn kennis van bronnen en traditie van de Islam roepen niet alleen moslims op om de dialoog te zoeken en zich voor vrede in te zetten, maar zijn ook voor vele niet-moslims herkenbaar als oriëntatiepunten bij een discussie over gemeenschappelijke idealen en harmonieus samenleven.
Verder meent Gülen dat oprechte dialoog, wederzijdse acceptatie en universele vrede slechts bereikt kunnen worden door degenen die gericht zijn op dialoog, die de diversiteit van het multiculturalisme als rijkdom beleven, die ruime aandacht besteden aan de realiteit van maatschappelijke pluriformiteit en die zuiver, respectvol, empathisch en tolerant zijn en zich openstellen voor gemeenschappelijke humanitaire waarden en inspiraties. De kern van zijn boodschap inzake dialoog verwoordt Gülen zelf in de volgende uitnodiging: “Wees zo verdraagzaam dat je boezem zo wijd wordt als de oceaan. Raak vervuld met geloof en voel liefde voor de mens. Laat er geen bedroefd hart zijn waarin je niet geïnteresseerd bent of waarnaar je de hand niet hebt uitgereikt.”[32]
Noten
[1] De Roemeense commissie van UNESCO heeft Fethullah Gulen geëerd in 2005 met een prijs voor zijn bijdragen aan tolerantie en dialoog (www.fgulen.com, 26.10.2005).
[2] The Muslim World: Special Issue. Juli 2005, vol. 95, Issue 3, pp. 325-471. M. Enes Ergene, Gülen Hareketinin Analizi: Gelecegin Modern Caga Tanikligi. Istanbul 2005.
[3] Pim Valkenberg, Ertürk Alasag, Greco Idema, Janneke Teunissen & Carla Robertson (red.). In de voetsporen van Abraham. Budel 2004.
[4] De term “volkeren van het Boek” of Ahl al-kitab wordt in de Koran 24 keer genoemd, in het bijzonder in verband met christenen en joden. Een deel van deze verzen nodigt de ‘volkeren van het Boek’ uit tot gemeenschappelijke uitspraken tussen moslims en henzelf (Qur’an 3.64). Een ander deel van deze verzen laat zien dat er een grote nabijheid bestond tussen moslims en christenen (Qur’an 5.82).
[5] Samuel P. Huntington, The clash of civilizations and the remaking of world order, London 1998.
[6] Advocate of Dialogue: Fethullah Gülen. Compiled by Ali Unal & Anphonse Williams, Fairfax VA 2000; Gurkan Celik, Paul Cobben, Joannemie van Dijk & Pim Valkenberg (red.), Voorlopers in de Vrede. Budel 2005.
[7] M. Fethullah Gülen, Kirik Testi [Broken Jug], Istanbul 2005. Deze bundel bevat zijn recente speeches; Kerim Balci, “Commentary on Analysis of Tolerance Process”, Zaman, 01.03.2005.
[8] M. Hakan Yavuz & John L. Esposito (eds). Turkish Islam and The Secular State. The Gülen Movement. Syracuse N.Y., 2003.
[9] Ahmet T. Kuru, “Fethullah Gülen’s Search for a Middle Way Between Modernity and Muslim Tradition.” In: M. Hakan Yavuz & John L. Esposito (eds), Turkish Islam and the Secular State, pp. 115-130.
[10] Bekim Agai. Zwischen Netzwerk und Diskurs: Das Bildungsnetzwerk um Fethullah Gülen (geb. 1938): Die flexible Umsetzung modernen islamischen Gedankenguts, Schenefeld 2004.
[12] Said Nursi. The Damascus Sermon. Istanbul 1996, p. 49.
[13] Said Nursi. The Essentials of the Rilale-i Nur. Izmir, 1999; The Words, Izmir, 1997; The Letters, Izmir, 1998; zie ook Herman de Ley, 2004.
[14] Thomas Michel s.j., “Sufism and Modernity in the Thought of Fethullah Gülen.” The Muslim World, 95 (2005) 342-58; M. Fethullah Gülen, Towards the Last Paradise. London 1996; Osman Bakar “Gulen on Religion and Science: A Theological Perspective”. The Muslim World, 95 (2005), pp. 359-72.
[15] Bekim Agai. “The Gülen Movement’s Islamic Ethic of Education”. In: Critique 11 (1), 2002, pp. 27-47.
[16] Gurkan Celik & Saniye Celik. “De rol van educatie ten behoeven van dialoog”, in: de Cascade (2), 2005, pp. 28-30. Utrecht.
[17] Thomas Michel,s.j. “Gülen as Educator”, in: M. Hakan Yavuz & John L. Esposito (eds), Turkish Islam and the Secular State, pp. 69-84.
[18] Zie Advocate of Dialogue: Fethullah Gülen, pp. 244-5.
[19] Naast de Koranteksten en de Hadithverslagen zijn Mewlana Djaladdin Roemi, Ahmed Yasawi, Yunus Emre en Bediüzzaman Said Nursi de voornaamste inspiratiebronnen van Gülen’s inzichten over dialoog en tolerantie.
[20] Selcuk Camci & Kudret Ünal, Fehullah Gulen’in Konusma ve Yazilarinda Hosgoru ve Diyalog, Izmir 1999, pp. 104-110.
[21] M. Fethullah Gülen, Toward a Global Civilization of Love & Tolerance. London 2004; Id., Love and The Essence of Being Human. Istanbul 2004.
[22] Suat Yildirim, “Fethullah Gulen’s Meeting with the Pope”, Zaman 11-12.4.1998; “Fethullah Gulen on His Meeting with the Pope”. Aksiyon 14.2.1998.
[25] Id., Gülen, Love and the Essence of Being Human, p. 172.
[26] Vergelijk Thomas Michel s.j., “Twee voorlopers in de vrede: Paus Johannes Paulus II en M. Fethullah Gülen”, in: Voorlopers in de vrede, pp. 31-46.
[27] M. Fethullah Gülen, “The Necessity of Interfaith Dialogue: A Muslim Perspective”, in: The Fountain 3 (2000), nr. 31, pp.4-9. Ook in: Love and the Essence of Being Human, p. 174.
[28] Id., Gülen, Love and the Essence of Being Human, p. 168.
[29] Zeki Saritoprak & Sidney Griffith, “Fethullah Gülen and the ‘People of the Book’: A Voice from Turkey for Interfaith Dialogue”. The Muslim World 95 (2005), pp. 329-340.
[30] M. Fethullah Gülen, Toward a Global Civilization of Love & Tolerance; Suat Yildirim, “Fethullah Gulen’s Meeting with the Pope”. Zaman, 11-12.4.1998.
[31] Ergun Capan Terror and Suicide Attacks: An Islamic Perspective, Istanbul 2004.
[32] M. Fethullah Gülen. Pearls of Wisdom, New Jersey 2005, p. 75.
Date: Thursday 7 October 2010
Organizers: Dialoog Academie and VISOR, VU Institute for the Study of Religion, Culture and Society
Conference Venue: Felix Meritis, Keizersgracht 324, Amsterdam
Conference webstie: www.gulenconference.nl
This one-day international conference reflects different dimensions of the Gülen Movement, which originated in Turkey and then expanded throughout the world. International experts will discuss the movement from the following viewpoints: theological, intellectual, financial, structural, political, gender, and sociocultural. This multidimensional approach will provide useful pointers about this transnational movement. The Gülen Movement, also called the Volunteers Movement, is rooted in the teachings of Muslim scholar M. Fethullah Gülen. The movement’s message and praxis will be discussed and evaluated, and its organization and accomplishments, including its resonance, will be thoroughly analyzed. By focusing on its seven dimensions, this interdisciplinary conference will contribute to a comprehensive view of one of the most widely discussed societal programs in the contemporary world.
Conference program Morning (9:00-12:30)
Moderator – Prof Dr Thijl Sunier, VU University Amsterdam
Keynote speech – Prof Dr Dogu Ergil, Ankara University, Turkey
Intellectual Dimension – Dr Pim Valkenberg, Loyola University, Baltimore, Maryland
Theological Dimension – Prof Dr Thomas Michel, Georgetown University, Washington, D.C.
Socialcultural Dimension – Prof Dr Johan Leman, Catholic University of Leuven, Belgium
Discussion
Moderator – Prof Dr Gerard Wiegers, University of Amsterdam
Afternoon Speech – Prof Dr Martin van Bruinessen, Utrecht University, The Netherlands
Financial Dimension – Prof Dr Helen Rose Ebaugh, University of Houston, Texas
Structural Dimension – Dr Muhammed Çetin, East Stroudsburg University, PA
Fethullah Gülen’s initiatives for peace in the contemporary world
The need for peaceful co-existence among the people of various cultures has long been recognized. The much publicized failures in relations in recent years, which are both a cause and effect of the situation in many parts of the world should spur all right-minded people to re-double their efforts to sustain the hope for peaceful co-existence.
Fethullah Gülen is an Islamic scholar and peace activist whose ideas have inspired many people to undertake charitable works, especially in education and dialogue. After thirty years of activism in the field they now constitute one of the most effective and influential worldwide civic movements of the 21st century.They work to construct a culture of harmony and peace by founding non-denominational educational institutions and so encourage intercultural dialogue and understanding. Their work makes a practical contribution to constructive, positive relations between the West and the East, the North and the South, with special focus on issues such as democracy, multiculturalism, globalization, citizenship, and intercultural dialogue in the context of secular modernity.
By focussing on Gülen’s ideas and practice, this Conference aims to explore the appeal and impact of the Gülen movement’s worldwide initiatives to help people respond creatively to the profound social changes that are taking root everywhere. These changes make the world an increasingly integrated place, while its people juggle different, often divided identities. A particular focus will be the movement’s long-established and ongoing projects dedicated to improving North–South and East–West relations, and to building trust and cooperativeness among the people of different faith traditions. For detailed information www.gulenconference.nl.
Major Themes:
Peaceful Muslim–non-Muslim co-existence in a secular context
Inclusiveness and integration
The necessity and importance of dialogue
The role of non-denominational education
The state of East–West, North–South relations
Reconciling and balancing reason and faith
Understanding the benefits of democracy
The role of shared values in building civility and citizenship
Mevlana Djalaleddin Rumi en Fethullah Gülen zijn, hoewel in tijd gescheiden door acht eeuwen, alle twee voorlopers van eenzelfde spiritueel pad van innerlijke vrede en meedogende liefde voor de mensheid. Beiden kenmerken zich door hun inzet voor de spirituele ontwikkeling van mensen en ook door hun bijdrage aan de realisatie van ware en duurzame vrede bij zowel mensen als in samenlevingen.
“Gülen heeft zijn leven gewijd aan het vinden van oplossingen voor maatschappelijke kwalen en geestelijke behoeften. Hij betoogt tolerantie, mildheid en vergeving.”
De eerste voorloper is Mevlana Djalaleddin Rumi, die leefde in de 13e eeuw. Nu, achthonderd jaar later, leeft hij nog steeds in de harten en hoofden van vele mensen over de hele wereld door de sema-dans, de zogenoemde wervelende derwisjen en door zijn meest verkochte gedichten. Rumi, zoals hij bekend is in het Westen, of als Mevlana (onze meester) in het Oosten, is een van de weinigen met grote invloed die tijd en ruimte overstijgt. Rumi spreekt direct tot het hart en raakt mensen in hun hart, en is daarmee tijdloos. Zijn taal van de liefde vormt een gemeenschappelijke basis voor een dialoog en is een gemeenschappelijk referentiekader om bij elkaar te komen en elkaar te spreken en te begrijpen.
De tweede voorloper is de prominente moslimgeleerde M. Fethullah Gülen, die momenteel in de Verenigde Staten leeft. Door diegenen die geïnspireerd zijn door zijn leer wordt hij ‘Hocaefendi’ genoemd, wat in het Turks ‘onze gerespecteerde leraar’ betekent. Gülen heeft zijn leven gewijd aan het vinden van oplossingen voor maatschappelijke kwalen en geestelijke behoeften. Hij betoogt tolerantie, mildheid en vergeving in zijn speeches, conversaties en boeken. De mensen die geïnspireerd zijn door zijn ideeën hebben allerlei initiatieven genomen en projecten ontwikkeld op het gebied van onderwijs, dialoog en media, met het doel tot een betere, liefdevolle en gelukkigere wereld te komen.
Andere voorlopers van vrede
Deze twee voorlopers van innerlijke vrede zijn niet de enigen die een oproep deden tot dialoog, vergeving en een vreedzame wereld. Er waren en zijn ook anderen die de boodschap van liefde, goedheid, gerechtigheid, vergevensgezindheid en vrede spreken tot de harten en hoofden van alle mensen, van welk geloof dan ook. Naast Mevlana en Hocaefendi kunnen we ook opvallende persoonlijkheden noemen uit de Abrahamitische tradities. We kunnen daarbij denken aan Rabbi Nahman van Breslau uit de joodse traditie en Sint Franciscus van Assisi uit de christelijke traditie. Ook kunnen wij denken aan Desiderius Erasmus, Moeder Teresa, de Dalai Lama als inspirators, grote denkers en goede voorbeelden van hun onvermoeibare strijd en inzet voor innerlijke vrede en een vredige samenleving. Dit zijn allemaal mensen die in roerige tijden, in soms zeer moeilijke omstandigheden vasthielden aan de liefde voor God en aan de innerlijke vrede die hen bezielde. In hen kwam de figuur van de heilige rechtvaardige of vriend van God tot leven. Deze voorlopers van vrede genoten van het leven en bestreden de wanhoop, onder andere door het vertellen van verhalen, wat een belangrijk middel kan zijn om mensen mee te nemen op weg naar ware en duurzame vrede.
De vrede die zij belichamen en tot uiting willen brengen, is niet noodzakelijkerwijs een vrede tussen twee natuurlijke vijanden, maar een vredig naast elkaar bestaan van mens en natuur; van de mens en God, van de mens en medemens. Deze voorlopers van vrede worden gezien als de helden van deze innerlijke vrede. Ze zijn de vertellers, de predikanten van een onwankelbare acceptatie van alles wat van God afkomstig is. Vanuit die innerlijke weg die zij bewandelden, hebben zij met hun boodschap de deur naar de dialoog open gezet.
Ontplooiing tot volmaakte mens
Bij zowel Mevlana als Hocaefendi staan de mens en zijn ontwikkeling centraal. Fethullah Gülen stelt vrede als einddoel: vrede in uzelf, vrede in uw gezin en vrede in de samenleving. Die vrede is het resultaat van dialoog. Dialoog begint bij jezelf en heeft van daaruit zijn weerslag op de wijdere omgeving. De dialoog met jezelf, vrede bij jezelf is een belangrijke stap om zich te ontplooien als ‘volmaakte mens’ (insaan al-kaamil).
“Ik ben van mening dat in de wereld de balans tussen hoofd en hart zoek is. “
Volgens Gülen bestaat een mens uit drie kerncomponenten, wat ik de 3H’s noem: hoofd, hart en houding; of de 3G’s: gedachte, gevoel en gedrag. Een mens onderscheidt zich van de rest van de schepping door zijn intellectuele vermogens, maar het hart is ook van groot belang. Ik heb het dan over het geweten, over onze emotionele ontwikkeling en voor sommigen ook de spirituele, geestelijke ontwikkeling. De balans die we weten te vinden tussen hoofd, hart en houding maakt ons uiteindelijk tot de mens wie we zijn. Als een van deze componenten minder aandacht krijgt, zodat de balans minder goed is, dan is dat te merken aan die persoon. Ik ben van mening dat in de wereld de balans tussen hoofd en hart zoek is. Men is meer gericht op het hoofd dan op het hart. Intellectuele ontwikkeling krijgt meer aandacht dan de spirituele ontwikkeling. De harmonie tussen hoofd en hart uit zich in houding, gedragingen en handelingen die de mens verricht. De ontwikkeling tot een ‘volmaakte mens’ is een centraal thema bij Mevlana en Gülen. Beiden zijn voorbeelden van hoe we in gesprek kunnen gaan, deuren open kunnen zetten voor de medemens, anders gelovigen en ongelovigen. En dat allemaal vanuit de visie dat wij allemaal mensen zijn en geschapen zijn door God.
‘Ik ben eerst mens en daarna moslim’
Ik vond het inspirerend toen ik Fethullah Gülen hoorde zeggen: ‘Ik ben eerst mens en daarna moslim’. We zijn eerst mensen, en daarna christenen, joden, moslims of atheïsten. We zijn eerst mensen en daarna Turken, Marokkanen of Nederlanders… Het elkaar vinden op grond van het mens-zijn is een belangrijke stap voor naastenliefde, verdraagzaamheid en sociale cohesie.
‘Ik ben eerst mens en daarna moslim’. Deze boodschap van Fethullah Gülen beschrijft uitdrukkelijk de behoefte van mensen in de hedendaagse samenlevingen en weerklinkt in de denkwijze van Mevlana, die het in zijn beroemde gedicht als volgt verwoordt:
‘Kom, kom wie je ook bent.
Kom, zelfs als je je beloften duizend maal hebt verbroken.
De onze is geen karavaan van wanhoop.
Kom, kom, kom toch weer….’
Mevlana’s opvatting en boodschap lopen parallel met die van Fethullah Gülen. Rumi ziet liefde als het pad naar God en dit pad sprak de mensen in het Westen en Oosten sterk aan. Liefde is het allerbelangrijkste element in elk wezen. Het is een schitterend licht en een grote kracht die weerstand kan bieden en elke tegenstand kan overwinnen, zo luidt een van Gülen’s gouden levensregels. De kern van zijn boodschap verwoordt Gülen in de volgende uitnodiging: “Wees zo verdraagzaam dat je boezem zo wijd wordt als de oceaan. Raak vervuld met geloof en voel liefde voor de mens. Laat er geen bedroefd hart zijn waarin je niet geïnteresseerd bent of waarnaar je de hand niet hebt uitgereikt”.
Gülen’s contacten
In 1996 kreeg Gülen grote bekendheid met zijn initiatieven op het gebied van tolerantie en interreligieuze dialoog. Gülen onderhield contacten met religieuze leiders van verschillende religies en met andere leidende figuren in binnen- en buitenland. Concreet valt te denken aan de ontmoetingen met de ambassadeur van het Vaticaan, de patriarch van de Turks-Orthodoxe gemeenschap en de opperrabbijn van de Turks-Joodse gemeenschap. In 1998 bracht Gülen ook een bezoek aan Paus Johannes Paulus II in het Vaticaan. Al deze contacten met vooraanstaande religieuze leiders hebben Gülen ook kritiek van bepaalde groeperingen uit zijn geboorteland Turkije opgeleverd. Immers, dit voorbeeldgedrag van Fethullah Gülen is later door vele religieuze mensen en geleerden overgenomen om dialoog aan te gaan met mensen van andere levensbeschouwingen.
Vrede: de betere weg
Gülen is ervan overtuigd dat werken aan dialoog en vrede vereist is om werkelijk uiting te geven aan een islamitische manier van leven. Door de Koran wordt dit voorgeschreven als ‘de betere weg’. “Verzoening is beter.” Dit ziet Gülen als het beginpunt van de dialoog en is de voorwaarde om zowel de maatschappij als de mensheid te dienen. Sterker nog, vrede is volgens Gülen van het allergrootste belang voor de islam in deze roerige en woelige tijden.
“Gülen heeft de overtuiging dat zonder kennis van elkaar geen dialoog, vrede en verzoening tot stand kunnen komen.”
In zijn theologie betekent dialoog: respect voor elkaar en acceptatie van de onderlinge verschillen. Hij heeft de overtuiging dat zonder kennis van elkaar geen dialoog, vrede en verzoening tot stand kunnen komen. Gülen sluit hiermee aan bij een islamitische traditie die stelt dat onwetendheid de wortel is van alle kwaad. Hij stelt dat door onderwijs en spirituele scholing een vruchtbare voedingsbodem voor dialoog en vrede tot stand gebracht kan worden. Gebeurt dit niet, dan is het onvermijdelijk dat de wereld zich in een web van conflict, strijd, gevechten en de meest bloedige oorlogen zal storten en zich zo een weg naar de eigen ondergang zal banen.
Tot slot
Door hun werk en leven tonen Rumi en Gülen ons dat geweld en conflicten niet worden veroorzaakt door geloof, overtuiging en godsdienst, maar door de zonden van het ontremde ego zoals heersende zelfzucht, haat en hebberigheid. Zij laten ons zien wat hiervoor de beste remedies en oplossingen zijn. Beiden zijn streng voor zichzelf en mild voor de ander. Hun leven en werk zijn vandaag de dag een les en inspiratie voor iedereen die denkt dat de ‘botsing der beschavingen’ niet onvermijdelijk is. Hun woorden en werken prediken liefde en vrede. Zij tonen ons hoe we tot hoop, vernieuwing en verzoening kunnen komen, in plaats van wanhoop, angst en vijandigheid door onze verschillen te koesteren.
Zij hebben de liefde bezongen voor de mens en medemens. Beiden nodigen ons uit om er voortdurend aan herinnerd te worden dat we mensen zijn, dat we één zijn; wij komen van God en tot God zullen wij terugkeren. Zij brengen de vreugde, hoop, liefde, compassie, respect en begrip naar voren en menen dat de wereld iedere dag beter kan worden als mensen kunnen samenwerken en met elkaar in dialoog treden. Daartoe is het noodzakelijk dat de mens zijn egoïsme overstijgt, zoals Rumi en Gülen uitdragen. Niet blijven haken bij wat gebeurd is en bij wat mis is gegaan, maar telkens geloven dat het beter kan gaan. Daartoe is wel een innerlijke vrede nodig die dieper gaat dan het bestaan van alledag.
“Het is belangrijk om niet te blijven haken bij wat gebeurd is en bij wat mis is gegaan, maar telkens geloven dat het beter kan gaan.”
Beiden richten zich tot alle mensen, tot de gehele mensheid. Als spirituele gids, meesters en mystici pleiten zij in hun leer voor tolerantie, rede, goedheid, liefdadigheid en bewustzijn door liefde en voor het kijken naar moslims, joden, christenen en anderen, met dezelfde blik. Zij spreken immers niet alleen mensen over medegevoel en liefdevolle sympathie voor menselijke relaties, zij weten ook een sfeer te scheppen waarin deze waarden werkelijkheid worden.
Kortom; dialoog, liefde, vrede en verdraagzaamheid beginnen bij uzelf en behelzen ten eerste respect voor elkaar, voor elkaars verschillen; ten tweede acceptatie van die verschillen, acceptatie van de ander in zijn of haar positie; en ten derde het delen van die verschillen en waarden met elkaar om van elkaar te leren en naast elkaar samen te leven.
* Dr. Gurkan Celik heeft in het kader van zijn proefschrift onderzoek gedaan naar Gülen’s mensbeeld, zijn visie op de mens. Tevens kijkt hij naar de uitwerkingen van zijn mensbeeld, met name in het onderwijs en in dialoogactiviteiten.
Geschreven door Tineke Peppinck voor de conferentie ‘Peaceful coexistence’, Erasmus universiteit in 2007
[divider]
Modernisatie, secularisme, democratie: het zijn belangrijke begrippen voor ons in Nederland, maar zeker ook in Turkije. Meer nog dan in Europa was modernisering in de negentiende eeuw in Turkije al een hot issue, en een must. Waarom? Turkije, toen nog het Osmaanse Rijk, bevond zich in een moeilijke positie. Dit rijk was eeuwenlang machtig en onverslaanbaar geweest, maar het tij was aan het keren. Het Osmaanse Rijk werd geconfronteerd met een nieuw Europa dat met de industriële revolutie een sprong vooruit had gemaakt op het gebied van wetenschap en technologie.
In een moderniserende wereld leek vernieuwing een voorwaarde te zijn om een bestaansrecht in de wereld te behouden, zonder overheerst te worden door de zogenaamde ‘beschaafde naties’. Modernisering was dan ook het uitgangspunt in de ideologie die gericht was op het redden van Turkije van westerse overheersing: het Kemalisme, geïntroduceerd door de aanvoerder van de vrijheidsoorlog en stichter van de Republiek Turkije, Mustafa Kemal Atatürk. Het Kemalisme is een verlichtingsideologie, met als doel: het voortbrengen van een generatie met vrije ideeën, vrije gewetens en vrije kennis. Dit was volgens Atatürk de basis geweest voor de Westerse successen op wetenschappelijk gebied en nu ook de sleutel voor Turkije’s succes. Dat succes zou haar een plek temidden van de familie van beschaafde naties garanderen.
Turkije als ondeelbare eenheid
Religie was daarbij de grote hinderpaal. De dogma’s uit de religie zouden volgens het Kemalisme een mens er van weerhouden om kritisch en wetenschappelijk redeneren. Bovendien zou het voor verdeeldheid zorgen, want het was tijdens het Osmaanse Rijk al gebleken dat de verschillende gemeenschappen die Turkije rijk was, een open deur voor buitenlandse interventie vormden.
Atatürk had het vaste voornemen om korte metten te maken met deze bedreigende diversiteit. Onder invloed van het Europese model van de natiestaat werd besloten dat Turkije met zijn land en natie een ondeelbare eenheid vormde, met het Turks als nationale taal. Dit eenheidsstreven deed zich op religieus gebied voelen doordat er een Directoraat van Godsdienstzaken kwam, dat bepaalde wat de juiste uitleg van de islam was, en dat voortaan de aanstellingen van alle religieuze vertegenwoordigers regelde. Dat betekent dat alle religieuze functionarissen in Turkije nu nog steeds staatsambtenaren (!) zijn, iets dat wij ons in Nederland maar moeilijk voor kunnen stellen. En dat roept de vraag op wat scheiding van kerk en staat in Turkije in dat geval inhoudt!
Ook dit was voor Atatürk duidelijk: de staat verzorgt de uitleg van de islam als ‘de religie van verstand en rede van de moderne Turken’, en voor het overige dienen religieuze overtuigingen zich te beperken tot ieders persoonlijke geweten.
Epistels van het Licht
In die eerste jaren van de Republiek, waarin religieuze uitingen behalve die van staatswege angstvallig buiten het publieke domein gehouden werden, werd de Risale-i Nur (Epistels van het Licht) geschreven. Dit korancommentaar had tot doel om overtuigde moslims en een ieder die twijfelde aan de islam toe te rusten op de moderne tijd.
Dit commentaar werd geschreven door Said Nursi, een islamitische filosoof die door de regering als dissident werd beschouwd, en het grootste deel van zijn leven in gevangenissen of in ballingschap doorbracht. Onterecht volgens hem zelf, want hij hield zich aan de regels van het spel; religie dient zich te beperken tot het persoonlijke geweten. “Dat is precies waar ik aan werk”, leek hij te willen zeggen. “Ik stimuleer het persoonlijke geloof, dat zich in het persoonlijke geweten bevindt, door duidelijk te maken dat wij in deze tijd niet kunnen volstaan met een geloof op basis van imitatie, zoals onze ouders deden. We hebben in deze tijd een geloof op basis van eigen onderzoek nodig.”
Hij probeerde daarom door zijn wijze van koranuitleg mensen ervan bewust te maken dat religie en wetenschap met elkaar gecombineerd moeten worden; dat men de wetenschap niet moet schuwen vanuit het idee dat religieuze boeken zoals de koran en de overleveringen het antwoord op alle vragen kunnen bieden. Men moet zich juist verdiepen in de wetenschap, om vanuit het ‘boek van het universum’ tot het inzicht te komen dat wetenschappelijke feiten de religieuze inzichten niet ondermijnen, maar deze juist bewijzen en illustreren.
Ondanks de belemmeringen die Said Nursi opgelegd kreeg, groeide de kring van mensen die zijn geschriften en korancommentaren de gevangenis uitsmokkelden, ze in het geheim vermenigvuldigden (overschreven!) en verspreidden. Ze werden Nur talebeleri (Discipelen van het Licht) genoemd.
De jonge Fethullah Gülen, die een studie islamitische theologie volgde in de provinciestad Erzurum, maakte in 1960, kort voor het overlijden van Said Nursi, kennis met een paar van deze ‘Discipelen van het Licht’ en als zodanig ook met Said Nursi’s werk, de Risale-i Nur.
De Risale-i Nur moet een grote indruk op hem gemaakt hebben, want er zijn veel elementen uit de Risale-i Nur terug te vinden in de visie die Fethullah Gülen in de daaropvolgende jaren zou ontwikkelen. Als leraar aan een koranschool in de grote stad Izmir zette Gülen zich in de jaren na zijn studie in voor het stimuleren van de persoonlijke geloofsbeleving bij jongeren.
Als prediker wist hij mensen zo te raken met zijn visie, dat zij geld beschikbaar stelden. Bijvoorbeeld voor zomerkampen waar jongeren begeleid werden bij hun studie, maar waar ook ruimte was voor discussies rondom religieuze en maatschappelijke onderwerpen. Ook ontving hij bijdragen voor huizen waarin studenten konden worden opgevangen, voor internaten, en nog later – in de periode van 1980 tot 1995 waarin de Turkse politiek een liberale koers volgde – voor privé-cursusinstellingen en scholen.
Gülen-scholen
Bij het wegvallen van het IJzeren Gordijn richtte de groep van mensen die geïnspireerd waren door Fethullah Gülen’s visie (de Gülen-beweging) zich op Centraal-Azië, dat door het wegvallen van het communisme een religieus en ideologisch ‘vacuüm’ was. In Centraal-Azië en wereldwijd werden scholen opgericht die geen religieus karakter hadden, die hetzelfde curriculum volgde als de staatsscholen en die geen religieus/islamitisch maar een neutraal karakter hadden; de ‘Gülen-scholen’.
Bronnen uit 1998 spreken over 150 scholen en 250 cursusinstellingen in Turkije en 250 scholen waaronder 7 universiteiten in andere landen; voornamelijk in Centraal-Azië en op de Balkan, maar ook op de Filippijnen en in Afrika. Hoewel er complottheorieën zijn over de wijze waarop dit scala aan onderwijsinstellingen gefinancierd wordt, heeft Fethullah Gülen altijd duidelijk gesteld dat zij een initiatief en resultaat zijn van vrijgevige Turkse burgers en van de zelfopoffering van vrijwilligers, zoals leraren die bereid zijn om voor (minder dan) een minimumloon te werken. Wat is toch deze visie van Fethullah Gülen, waardoor zoveel mensen aangesproken werden en die tot dergelijke resultaten leidde?
Fethullah Gülen staat voor veel mensen bekend als het gezicht van de tolerante en liberale islam. Hij is een voorvechter van dialoog met en tolerantie voor mensen met een andere cultuur en (geloofs)overtuiging.
In feite is het in bepaalde opzichten, net als Kemalisme, een antwoord op het dilemma: hoe behouden wij als Turken onze identiteit en stellen we onze positie in de wereld veilig? Alleen houdt het woord ‘Turken’ in deze visie vooral de islamitische gemeenschap in, en heeft het woord ‘identiteit’ niet alleen betrekking op Turk-zijn, maar refereert het vooral aan de islamitische identiteit van Turken en de ethische waarden die daar volgens Gülen aan verbonden zijn.
De islam die Fethullah Gülen predikt, is namelijk niet zozeer een dogmatische islam waarin religieuze voorschriften centraal staan. Het is meer de mystieke islam, die zich richt op de persoonlijke ontwikkeling van het individu tot een goed mens die eigenschappen ontwikkelt, die door iedereen worden gewaardeerd, zoals liefde voor de medemens, moed, bescheidenheid en de bereidheid om uit zelfopoffering iets te doen voor een ander (altruïsme). Bovendien staat Fethullah Gülen voor veel mensen bekend als het gezicht van de tolerante en liberale islam. Hij is een voorvechter van dialoog met en tolerantie voor mensen met een andere cultuur en (geloofs)overtuiging. Zo bezocht hij in 1998 zelfs de paus, om zelf het goede voorbeeld te geven van de principes die hij predikte.
Bedreiging voor de democratie?
De verbazing is dan ook groot als er in 1999 bij de Turkse tv-zender ATV tapes binnenkomen en worden uitgezonden, waarop deze alom gewaardeerde ‘hoca efendi’ (gerespecteerde leraar) zijn volgelingen lijkt op te roepen om te wachten op het juiste moment om de macht in Turkije over te nemen. De openbare aanklager opent een juridisch onderzoek naar Fethullah Gülen op basis van beschuldigingen als ‘het oprichten van een illegale organisatie met als doel het wijzigen van de structuur van de seculiere staat, om in plaats hiervan een op religieuze verordeningen gebaseerde staat te stichten’.
Is hier sprake van gegronde beschuldigingen, of is het vijandschap van de kant van de Turkse staat? Dit laatste is goed mogelijk, als je beseft dat de staat altijd het monopolie op de uitleg van de islam in handen heeft gehad, evenals van belangrijke begrippen als democratie en secularisme. Allemaal begrippen waarvan het belang door Fethullah Gülen onderkend wordt en waar hij zegt achter te staan. Waarom wordt hij er dan van beschuldigd dat hij een bedreiging vormt voor democratie, secularisme en modernisering en wordt er in feite gezegd dat hij streeft naar een islamitische staat?
Feit is dat Fethullah Gülen de waarde onderkent van begrippen als modernisering, secularisme en democratie, maar het ook aandurft om de inhoud ervan ter discussie te stellen omdat de betekenis die zij voor hem hebben toch net even anders is dan de betekenis die de ‘Kemalisten’ er aan hebben gegeven. Zo is democratie voor hem een begrip dat inherent is aan islam. Het Turkse volk heeft volgens hem behoefte aan een hogere vorm van democratie dan de huidige; een democratie die meer ruimte biedt aan de geestelijke (religieuze) voorzieningen, waar de mens volgens hem behoefte aan heeft. Secularisme houdt in dat de staat zich niet bemoeit met de religieuze beleving van haar onderdanen, zodat het ‘een klimaat schept waarin een ieder ongehinderd zijn eigen ideeën kan inzaaien en de oogst daarvan vergaren’.
Fethullah Gülen’s visie op zich is in zijn diepste wezen een alternatief voor modernisering, het begrip waar het allemaal om draait, omdat het zoals gezegd de noodgedwongen voorwaarde lijkt te zijn voor het behoud van een bestaansrecht in deze wereld, zonder onderdrukt of uitgebuit te worden door zogenaamde ‘beschaafdere naties’, zonder de eigen identiteit te moeten prijsgeven in ruil voor de identiteit van een ‘beschaafdere cultuur’: de nachtmerrie van de Kemalisten, maar ook van Fethullah Gülen. Dit willen zij beiden duidelijk voorkomen, maar tegelijkertijd verschillen hun ideeën over de wijze waarop sterk van elkaar. Fethullah Gülen heeft scherpe kritiek op de resultaten die de vorm van modernisering die Atatürk voorstond hebben opgeleverd. Fethullah Gülen wijt dit echter niet aan Atatürk, omdat deze volgens hem dezelfde mening toegedaan was als hijzelf, hij is alleen op een verkeerde manier begrepen en op een verkeerde manier aan zijn volk voorgesteld…
Imitatie van westerse moderniteit
Het voorbeeld van de ideale situatie daarentegen, is volgens Fethullah Gülen te vinden in de situatie zoals deze bestond in de eerste eeuwen na het optreden van de profeet Mohammed, en tijdens de eerste eeuwen van het Osmaanse Rijk. De islamitische gemeenschap werd in deze tijd volgens hem beschouwd als de meest ethische en ontwikkelde mensen ter wereld. Zij konden een geweldig bestuursapparaat ontwikkelen doordat zij ‘het drieledige fundament van inspiratie, verstand en ervaring’, zoals hij het noemt, op waarde wisten te schatten. Hun ethische perfectie en vooruitstrevendheid ten opzichte van de tijd waarin zij leefden, waren te danken aan tradities en structuren die hen stilzetten bij de vergankelijkheid van het aardse leven en de realiteit van de eeuwigheid. Daardoor gingen de mensen zich richten op immateriële waarden, zoals wetenschap, kennis en de verdediging van recht en gerechtigheid. Dit was de reden dat zij werden voorbestemd om over de wereld te heersen. Echter, dit testament dat hen de heerschappij over de wereld beloofde werd tenietgedaan, doordat zij zich het erfgenaamschap onwaardig maakten door hun religie op te offeren in de hoop op meer voorspoed. Het feit dat men de toevlucht nam tot een imitatie van de westerse moderniteit maakte de Turkse natie kwetsbaar, omdat zij hierdoor haar identiteit verloor, en een slaaf en marionet werd van het westen.
Het gevolg is een afhankelijke positie doordat Turkije koste wat het kost probeert om het westen te behagen. Daarnaast bevindt de Turkse natie zich in een ellendige positie door haar verslaving aan materialisme.
Hoewel volgens de Kemalistische ideologie een mens pas vrij is als de invloed van religie wegvalt, stelt Fethullah Gülen dat het tegenovergestelde het geval is. Door de wegvallende invloed van religie wordt de moderne mens een slaaf van zijn hebzucht en primitieve driften, en van zijn egoïstische medemensen die hem uitbuiten. Het najagen van meer en meer comfort slokt alle energie van de moderne mens op, en ontneemt hem de rust en kalmte die volgens Gülen zijn oorsprong vindt in een religieus leven. Het maakt hem in wetenschappelijk opzicht ook niet objectiever, want de door egoïsme beheerste mens zal de wetenschap manipuleren om haar te gebruiken in dienst van zijn eigen (materiele) belangen.
Wat is volgens Gülen de oplossing?
Ook deze oplossing heeft veel weg van de doelen in het Kemalisme, maar de invulling is totaal anders: een nieuwe generatie creëren van mensen die vrij zijn. Niet vrij van de invloed van religie om vrij te kunnen denken, maar vrij door het besef dat zij dienaren van God zijn, die alleen zijn geboden hoeven te gehoorzamen en niet hoeven te buigen voor andere vormen van macht. Vrij omdat zij beseffen dat de kern van geloof het streven naar Gods goedkeuring is, zodat zij zich los kunnen maken van wereldse verlangens. Vrij om zich op een integere wijze met wetenschap bezig te houden, omdat zij hierin niet gemanipuleerd worden door de eigen belangen, zodat zij de wetenschap kunnen inzetten ten bate van de gehele mensheid. Met een bredere kijk op wetenschap, een holistische visie, omdat zowel het boek van de religie als het boek van het universum bij het wetenschappelijke onderzoek wordt geraadpleegd, zodat men tot een dieper inzicht komt.
Actief, niet door het najagen van weelde, maar doordat men streeft naar de goedkeuring van God die verkregen wordt door het liefhebben van alle schepselen omwille van de schepper, zodat men zich bewust wordt van de eigen verantwoordelijkheid ten opzichte van medemens, maatschappij en wereld.
De ‘Nieuwe Mens’
Net zoals het de Kemalistische elite was die in Turkije zijn eigen vorm van modernisering doorvoerde, zo heeft Gülen ook de overtuiging dat de massa’s niet in staat zullen zijn om een verregaande verandering teweeg te brengen in de huidige situatie. Hiervoor is behoefte aan mensen met inzicht, die een voortrekkersfunctie zullen vervullen. ‘Helden’ die trouw zijn aan de eigen culturele en religieuze waarden, maar ook op alle gebieden ontwikkeld en in harmonie met de tijd waarin zij leven. Mensen, die in zichzelf een dialoog gerealiseerd hebben tussen elementen die in de huidige visie op moderniteit als tegenpolen worden voorgesteld: hart en verstand, gevoel en logica. Mensen die gericht zijn op de huidige wereld en tegelijkertijd op de komende.
De ‘Nieuwe Mens’ zoals Fethullah Gülen hem noemt, zet zich, gebruikmakend van al deze elementen, in om een lichtend voorbeeld te worden voor anderen, zowel op maatschappelijk als wetenschappelijk en technologisch terrein. Hij doet dat door gelijktijdig ethische waarden en professionaliteit uit te stralen. Omdat de ‘Nieuwe Mens’ een ‘vredestichter’ is, gaat hij ook de dialoog aan met de rest van de maatschappij, want het is zijn bedoeling om die maatschappij te verenigen rondom gedeelde waarden zoals deugdzaamheid, fatsoen, ijver en behulpzaamheid. Als hij hierin slaagt, zal door dialoog en dienstverlenend voorbeeldschap een voorspoedige en vreedzame samenleving tot stand worden gebracht.
Fethullah Gülen onderkent de waarde van modernisering, secularisme en democratie, maar durft het ook aan om de inhoud ervan ter discussie te stellen.
Als dit lukt in het geval van de Turkse natie, kan zij die voorbeeldfunctie vervullen voor de rest van de wereld, en kan zij laten zien dat de islam oplossingen biedt waar ideologieën falen. In plaats van een ondergeschoven kindje is de Turkse natie dan de voorloper die de hele wereld kan verenigen rondom gedeelde waarden, zodat er uiteindelijk ook een vreedzame wereld ontstaat; niet omdat overtuigingen worden opgedrongen, maar doordat door voorbeeldschap en dienstbaarheid het hart van anderen wordt gewonnen.
De nadruk die Gülen legt op het belang van onderwijs is volledig in lijn met dit streefdoel. Want een ideale gemeenschap, maatschappij of wereld bestaat uit ideale individuen. Ideale individuen ontstaan door zelfontplooiing, maar vooral door het voorbeeld dat ze meekrijgen van een leraar, die kennis en ethische perfectie uitstraalt en zijn leerlingen duidelijk maakt wat de mogelijkheden zijn om dezelfde weg te gaan.
Gülen’s visie in de Nederlandse context
Wat is de relevantie van deze visie van Fethullah Gülen in de Nederlandse context? Wordt hier in Nederland iets mee gedaan? Per slot van rekening lijkt Fethullah Gülen’s visie een alternatief te behelzen voor de vorm van modernisering in Turkije met haar rigoureuze secularisme. Nederland is wat dat betreft een heel liberaal land, dat veel ruimte biedt aan verschillende overtuigingen. Laten we daarbij niet vergeten: dit is ook in Nederland niet zonder slag of stoot gegaan. Invloeden van de Franse revolutie zorgden er voor dat ook Nederland een tijd lang in de ban was van een eenheidsstreven, waarbij koning Willem I de Nederlands Hervormde Kerk de taak toedichtte om onder meer ‘de liefde voor Koning en Vaderland aan te kweken’. Dit heeft veel weg van de handelswijze van het huidige Turkse Directoraat voor Godsdienstzaken, dat er in Turkije voor zorgt dat islam vooral in dienst staat van het nationale bewustzijn.
In Nederland waren het de zogenaamde ‘afgescheidenen’ die zich tegen dit eenheidsstreven afzetten en die overtuigd waren van het feit dat er ‘een afhankelijkheid bestaat van God, die onafhankelijk maakt van de staat’. Vervolgens was Abraham Kuyper een van de mensen die in het geweer kwam tegen pogingen om het christendom uit de publieke sfeer te verdrijven. Hij pleitte tegen uniformiteit in het publieke domein en voor diversiteit: ‘Het publieke domein is van ons allemaal en iedereen mag daarin zijn eigen overtuiging uitspreken’. Sindsdien verzuilde Nederland doordat elke geloofsrichting de kans kreeg om zijn eigen scholen, stichtingen, ziekenhuizen, hulpverleningsorganisaties enzovoorts op te richten.
Wie schetst mijn verbazing, toen ik tijdens mijn onderzoek naar de Gülen-beweging in Nederland ontdekte dat de hokjesgeest, die misschien wel mede door deze achtergrond in Nederland nog steeds aanwezig blijkt te zijn, datgene was waar de mensen die ik interviewde het meest problemen mee leken te hebben.
Natuurlijk, de mensen die ik in Nederland sprak en aangaven dat zij werden geïnspireerd door Fethullah Gülen’s visie, constateerden vanuit die visie ook andere problemen waar de Nederlandse samenleving volgens hen mee te kampen heeft. Er werd gesproken over het kapitalistische systeem, dat de geestelijke voeding en opvoeding van de mensen in Nederland negeert; iets dat zich volgens de geïnterviewden weerspiegelt in het stijgende aantal psychische problemen onder de Nederlandse bevolking, het toenemende aantal scheidingen en het gebrek aan respect voor ouderen, die immers niet meer productief zijn. Maar vooral het gebrek aan openheid en uitwisseling kwam ter sprake, Mensen in Nederland leven langs elkaar heen, geïsoleerd in hun eigen wereldje, zodat er wel veel groepen in een geweldige diversiteit naast elkaar leven, maar niet met elkaar. Een van die groepen is de Turkse gemeenschap.
Tolerantie en dialoog
Wat heeft dit nu met Gülen’s visie te maken? Wel, blijkbaar werd in het gebrek aan tolerantie dat verschillende afzonderlijke groepen vertonen op het moment dat zich een crisis voordoet (11 september bijvoorbeeld) een parallel gezien met de situatie in Turkije. Daar bestaan spanningen tussen verschillende groepen (Koerden, Turkse Soennitische en Alevitische moslims, Armeniërs) doordat de regering een uniforme identiteit aan de bevolking heeft opgelegd: ‘Gij zult Turks zijn en Turks spreken en ons land nooit ofte nimmer verdelen door afwijkende overtuigingen’.
Gülen’s oplossing hiervoor: wees tolerant vanuit een liefde voor God, die zich uit in liefde en behulpzaamheid voor alle schepselen, en ga met elkaar in dialoog om er achter te komen wat voor iedereen belangrijk is, zodat daar samen naar gestreefd kan worden.
In de Nederlandse context lijkt alles in bepaalde opzichten in kannen en kruiken te zijn: er is toch vrijheid van meningsuiting voor iedereen, en ruimte voor iedereen om zichzelf te zijn? Hoewel dit niet het ideaalbeeld van integratie is in de ogen van alle Nederlandse politieke partijen…
Vanuit Gülen’s visie zegt een aantal mensen: denk verder, want het feit dat jullie die eigen identiteit in jullie eigen hokjes beleven, ondermijnt de onderlinge tolerantie en staat een ideaal van dialoog over gezamenlijke problemen en een streven naar gezamenlijke samenwerking rondom gedeelde doelen, dat voor eenheid kan zorgen met behoud van de eigen identiteit, in de weg. Het kennen van de eigen identiteit en het stimuleren van de uitwisseling van de rijkdom is daarom volgens hen van groot belang.
Wat wordt er in Nederland met dit ideaal gedaan? Men is er van overtuigd dat ontwikkeling (tot een volmaakt mens) de eerste prioriteit is, vooral voor bijvoorbeeld de Turkse gemeenschap en de moslims in Nederland, die door hun ontwikkelingsniveau gehinderd worden om aan te haken bij de samenleving. Het ideaal voor de Gülen-beweging is dat deze mensen het eerste gebod uit de Koran gaan verstaan als een opdracht voor henzelf, namelijk: studeer, lees, ontwikkel jezelf door je te verdiepen in het boek van het universum en het boek van de religie, om een mens te worden die zich zowel op het gebied van hart, hoofd als handen ontwikkeld heeft. Ja, ook op het gebied van de handen (het handelen), omdat men de eigen verantwoordelijkheid ten opzichte van de (Nederlandse) samenleving gaat inzien, door een besef van de vergankelijkheid van dit leven en de realiteit van het eeuwige, van het feit dat een mens niet zelf de eigenaar is van zijn eigenschappen, bekwaamheden en talenten, maar een rentmeester die geacht wordt om deze in te zetten in dienst van de mensheid en niet alleen maar van de bevrediging van eigen materiële behoeften. Een ontwikkeling en bewustwording op dit vlak zal dus, ook bij de Turkse en Islamitische Nederlanders, tot behulpzaamheid en dienstbaarheid aan de (Nederlandse) medemens moeten leiden. Vanuit deze positie zullen ze ook hun eigen boodschap beter kwijt kunnen, want participatie en de mogelijkheid om invloed uit te oefenen op de wereld om je heen, zijn twee kanten van dezelfde medaille.
Voorbeeldschap
Het middel om steeds meer mensen hierin te stimuleren? Voorbeeldschap. Het is een terugkerend thema in Gülen’s visie dat ook terug te vinden is bij onafhankelijke stichtingen in Nederland, waar mensen bij betrokken zijn die zich laten inspireren door Gülen’s visie. Rolmodellen en ‘mental coaches’ vind je terug bij de studentenvereniging Cosmicus en bij een aantal educatieve centra in grote steden in Nederland, die Turkse jongeren willen stimuleren om hogerop te komen. Rolmodellen vind je terug bij het Cosmicus College, dat jongeren wil stimuleren om zich te ontwikkelen tot wereldburgers: mensen die over kwaliteiten beschikken die overal ter wereld gewaardeerd worden (zoals behulpzaamheid en altruïsme), die hun eigen identiteit kennen, maar zich ook zo hebben weten te ontwikkelen dat zij die eigen identiteit en hun eigen verhaal kwijt kunnen aan de rest van de wereld, aan mensen met een andere cultuur en een andere levensovertuiging.
Rolmodellen vind je ook terug bij de(ze) krant Zaman, die de participatie van de Turkse Nederlanders wil bevorderen door hen enerzijds op de hoogte te laten zijn van de Nederlandse actualiteit, en hen anderzijds motiveert tot deze participatie door rolmodellen te presenteren: succesvolle Turkse onderneemsters, academici en studentes om te laten zien wat er allemaal mogelijk is.
Door op deze manier actief te zijn, blijkt het voor de mensen die door Fethullah Gülen’s visie geïnspireerd zijn mogelijk om aan te sluiten bij alles wat de Nederlandse samenleving van Turkse moslims verwacht. Neem nu de slagzin van het nieuwe kabinet: Samen werken, samen leven. Het streven van deze mensen sluit hier naadloos bij aan. Dialoog, tolerantie, samenwerking en participatie zijn begrippen die inderdaad universeel gewaardeerd worden. En doordat men zo goed kan aansluiten, heeft men de ruimte om aan deze begrippen een eigen betekenis mee te geven, de eigen stem te laten horen en de eigen identiteit te behouden. Niet alleen om een bestaansrecht te hebben in de Nederlandse maatschappij, maar er zelfs een voorbeeld voor te zijn dat, naar men hoopt, ook door de Nederlanders gevolgd zal worden, zodat ook zij de dialoog met elkaar aangaan en zich niet langer op de eigen belangen richten maar zich in dienstbaarheid en zelfopoffering inzetten voor de medemens.
Als daardoor de verschillende groepen in de Nederlandse samenleving vreedzaam met elkaar gaan samenleven, is bewezen dat dit concept werkt, want Nederland is met al haar diversiteit een afspiegeling van de hele wereld. Dan wordt Nederland het rolmodel, het hoopgevende voorbeeld dat door de rest van de wereld gevolgd kan worden bij het streven naar een vreedzaam samenlevende wereld. En dat alles op basis van universele principes en waarden die, volgens de Gülen-beweging, hun oorsprong vinden in de Islam.
En ik? Hoe denk ik er als Christen over? Die vraag is bij mij telkens weer boven komen borrelen bij het lezen en schrijven over Fethullah Gülen, bij het afnemen en uitwerken van mijn interviews. Wat kan en mag ik hier van vinden?
Ik herken zoveel terug van mijn eigen overtuigingen. Een uniforme maatschappij of wereld conform het model van de natiestaat of de westerse moderniteit is mijn grootste schrikbeeld.
De Turkse en Nederlandse realiteit heeft ook bewezen dat wereld en mensheid er ‘niet op gebouwd’ zijn om uniform te zijn, maar dat ze bestaan bij de gratie van diversiteit. Een samenleving waarin men op kennis en geestelijke waarden is gericht, in plaats van op materiële zaken en persoonlijke belangen, en die gebaseerd is op waardering voor eigen identiteit, uitwisseling en samenwerking, klinkt wat dat betreft vele malen aantrekkelijker.
Liefde, behulpzaamheid en samenwerking zijn inderdaad universele waarden die eerder tot een vreedzaam samenleven zullen leiden dan consumentisme of nationale trots.
Als zodanig spelen deze waarden ook een belangrijke rol in de manier waarop ik als Christen in het leven sta. Alleen zie ik als Christen natuurlijk de Islam niet als de oorsprong van deze principes. Voor mij vinden ze hun ultieme vervulling in Jezus. Neem nou de dienstbaarheid, waarmee je een voorbeeld bent voor anderen. Een universele waarheid is, dat de invloed die dienstbaarheid verschaft vele malen sterker en echter is dan het effect dat macht van bovenaf heeft. Jezus is voor mij het ultieme voorbeeld van Degene die aardse macht afwees en zich, door te kiezen voor het kruis, dienend heeft opgeofferd voor het belang van de mensheid. Voor mij, om er voor te zorgen dat er vrede kwam tussen God en mij, zodat ik met God in dialoog mag gaan. Zodat Hij met Zijn Heilige Geest als ‘mental coach’ in mij kon komen wonen om van mij een nieuwe mens te maken die naar zijn voorbeeld anderen mag dienen.
Het is voor mij moeilijk te begrijpen hoe je een voorbeeld kunt zijn voor anderen vanuit de liefde van God, als je niet eerst zelf gezien hebt wat Gods voorbeeld van liefde voor jou inhoudt Hoe je je op kunt offeren voor het belang van anderen, als je niet eerst ervaren hebt hoe God zijn liefde toont door zich op te offeren voor jou (maar misschien wil iemand mij dat nog wel uitleggen).
Vanuit deze redenering ontgaat mij ook de logica van Christenen die een mooi, groot huis kopen in een rustige wijk, waar ze zich kunnen afsluiten van de rest van de wereld, terwijl moslims zich dienend opofferen voor het heil van de mensheid.
Ik wil dan ook iedereen, ongeacht welke overtuiging hij of zij ook bezit, die zich op de een of andere wijze bedreigd voelt door een mogelijke toename van de invloed van de Gülen-beweging, de islam of wat dan ook, adviseren om het wijze voorbeeld van de Gülen-beweging te volgen. Klaag niet, maar steek je hand in eigen boezem en vraag je af wat je zelf gedaan hebt om je met integriteit in te zetten voor het welzijn van de mensheid. De mensheid zal eerder geneigd zijn om open te staan voor de invloed van degene die deze invloed verdiend heeft.
Zo kan ieders eigen levensvisie de wijze bepalen waarop een visie als die van Fethullah Gülen ontvangen en geïnterpreteerd wordt. Misschien een nieuw interessant onderwerp van onderzoek? Ik ben benieuwd!
De gebeurtenissen van de afgelopen jaren hebben benadrukt hoe belangrijk de dialoog tussen gelovigen is voor het op effectieve wijze streven naar vrede. Interreligieuze dialoog biedt een alternatief voor de veel besproken ‘clash of civilizations’ (botsing van beschavingen). Degenen die het niet eens zijn met de theorie dat een botsing van beschavingen onvermijdelijk is, stellen in plaats daarvan een ‘dialoog tussen beschavingen’ voor, een uitwisseling van gezichtspunten gericht op wederzijdse verrijking, een delen van inzichten dat tot een dieper begrip van de aard van God en Gods wil voor de mensheid op deze planeet kan leiden.
Een van de meest overtuigende en invloedrijke stemmen uit de moslimgemeenschap, die heeft opgeroepen tot dialoog als een stap naar vrede, is Fethullah Gülen. De beweging die geïnspireerd en geleid wordt door Fethullah Gülen, biedt moslims een manier om islamitische waarden uit te dragen in de veeleisende moderne maatschappijen en deel te nemen aan voortdurende dialoog en samenwerking met mensen met een ander geloof.
De beweging, die zijn oorsprong in Turkije vindt, heeft zich snel verspreid door het openen van scholen in vele landen, door culturele en media activiteiten en door sociale projecten en ontmoetingen van Turken in de diaspora in Europa, Noord-Amerika en Australië. De invloed van de Gülenbeweging gaat zelfs zover dat deze voelbaar en zichtbaar is in vrijwel alle regionen waar moslims als meerderheid of minderheid leven. De beweging van Gülen vraagt moslims zich meer te beseffen dat de islam de noodzaak van dialoog onderwijst en dat zij opgeroepen worden om vertegenwoordigers en getuigen te zijn van de universele genade van God. Om zijn gezichtspunten te staven, beroept Gülen zich op zijn brede kennis van de islamitische traditie om de Koranteksten, de Hadiethverslagen van Mohammed en de inzichten van moslims door de eeuwen heen samen te brengen. Op deze manier geeft hij overtuigend weer dat tolerantie, liefde en compassie waarlijk islamitische waarden zijn, waarvan moslims de taak hebben deze naar de moderne wereld over te brengen.
Door middel van zijn beweging nodigt Gülen niet-moslims uit voorbij vooroordeel, wantrouwen en halve waarheden te kijken, om zo wellicht te begrijpen waar de islam werkelijk om draait. Iemand wiens kennis van de islam zich beperkt tot de dagelijkse krantenkoppen, zou kunnen geloven dat de islam terrorisme, zelfmoordaanslagen, onderdrukking van vrouwen en haat van iedereen buiten de eigen gemeenschap voorschrijft. De beweging die met Fethullah Gülen wordt geassocieerd probeert echter een interpretatie van de islamitische leer voor te staan die de gelovige naar werkelijke spirituele waarden als vergeving, innerlijke vrede, sociale harmonie, eerlijkheid en vertrouwen in God leidt. Door uiting te geven aan de islamitische waarden die voortvloeien uit zijn diepgaande kennis van de islamitische bronnen en traditie, roept Gülen niet alleen moslims op om de dialoog te zoeken en zich voor vrede in te zetten, maar betrekt hij ook niet-moslims bij een discussie over gemeenschappelijke idealen.
2. Persoonlijke ervaring met scholen van tolerantie
Mijn eerste ervaring met de scholen die aangemoedigd en geïnspireerd zijn door Gülen, dateert uit 1995, tijdens mijn verblijf op het zuidelijke Filippijnse eiland Mindanao. Hier hoorde ik van een school op ongeveer elf kilometer afstand van de hoofdstad. Ik besloot om deze te bezoeken. Het eerste wat mij opviel toen ik het terrein van deze school naderde was de tekst op het grote bord boven de schoolpoort. Deze luidde: Filippijns-Turkse School van Tolerantie. Deze naam is een verrassende keuze in Zamboanga, een stad waar de bevolking bestaat uit moslims en christenen die gelijk verdeeld zijn in aantal en welke midden in een regio is gelegen waar fel wordt gevochten tussen Moro separatisten en de militaire macht van de Filippijnse overheid (Michel, 2003).
Ik werd zeer aangenaam ontvangen door de directeur en de staf van de school, waar meer dan duizend leerlingen onderwijs volgen en in comfortabele slaapzalen verblijven. Zoals ik leerde van de Turkse staf en hun Filippijnse collega’s, bestaande uit moslims en christenen, had de school zich inderdaad gewijd aan het bevorderen van de tolerantie in de regio en was de naam dus niet alleen maar een loze kreet. Midden in een regio waar met regelmaat ontvoeringen plaatsvinden, een guerrilla oorlog woedt, aanvallen uitgevoerd worden, arrestaties worden verricht, vermissingen actueel zijn en waar wederzijds gedood wordt door de militaire en paramilitaire machten, biedt deze school aan zowel moslim- als christenkinderen uitstekend onderwijs, leert de kinderen een positieve manier van leven en bevordert zo de goede verstandhouding met elkaar. Mijn jezuïtische en wereldlijke collega’s aan de Ateneo de Zamboanga bevestigen dat de Filippijns-Turkse School van Tolerantie vanaf het begin vergaande contacten onderhoudt en samenwerkt met de christelijke instituties in de regio.
3. Gülen’s kijk op vrede en dialoog
Gülen wordt gezien als de bekendste moslimintellectueel die mondiaal een serie van sociale en educatieve initiatieven in gang heeft gezet om een nieuwe visie te ontwikkelen in relatie tot moderne realiteiten. Hij is tevens bekend om zijn bijdragen aan internationale vrede middels innovatieve benaderingswijzen, vernieuwende ideeën en educatieve inspanningen. Mensen kennen hem ook als een persoon van tolerantie en dialoog, en als een onderwijzer en opleider met buitengewone kwaliteiten. Vanuit zijn gedachtegoed dat mensen meer gemeenschappelijke aspecten hebben dan verschilpunten is hij een groot voorstander van eenheid in verscheidenheid, sociale cohesie en maatschappelijke binding. Zijn oproep tot universele vriendschap, humanitaire waarden van vrede, tolerantie, dialoog en wederzijds begrip heeft wereldwijd veel gehoor gekregen. Gülen is een vredestichter die dialoog, interactie en onderwijs centraal stelt in zijn leven.
In zijn geboorteland Turkije heeft hij menig religieus leider bezocht en ontvangen om samenspraak en tolerantie te bevorderen. Concreet valt te denken aan de ontmoetingen met de ambassadeur van het Vaticaan, de patriarch van de Turks-Orthodoxe gemeenschap en de opperrabbijn van de Turks-joodse gemeenschap. Op 8 februari 1998 bracht hij een bezoek aan Paus Johannes Paulus II in het Vaticaan. Dit was een moedige daad, waarover Gülen veel kritiek heeft gekregen in zijn geboorteland. In een interview dat hij in april na zijn bezoek gaf, verdedigde Gülen zijn gewaagde daad in termen van het streven naar wereldvrede en bevestigde hij dat hij in lijn met het gedrag van de profeet Mohammed handelde, die voorwaarden voor vrede accepteerde die zijn metgezellen als nadelig ervoeren. In het interview zei Gülen (Unal & Williams, 2000): ‘Deze tijd is er een waarin het intellect en de harten worden aangesproken, een onderneming die een vredige sfeer met wederzijds respect en vertrouwen vereist […] In de vredige sfeer die door dit verdrag (Hoedaybiyya) tot stand was gekomen, werden de deuren van harten geopend voor islamitische waarheden. Wij hebben geen enkele intentie om land van andere volkeren te veroveren, maar zijn vastbesloten een bijdrage te leveren aan de wereldvrede en aan een vredige (maatschappelijke) orde en harmonie om onze oude wereld eindelijk geluk te laten vinden voor het einde der tijden.’
Gülen is ervan overtuigd dat werken aan vrede vereist is om werkelijk uiting te geven aan een islamitische manier van leven. Door de Koran wordt dit voorgeschreven als de betere weg. Het is het beginpunt van de dialoog. Het is de voorwaarde om zowel de maatschappij als de mensheid te dienen. Zoals Gülen (1995; 2004; Capan, 2004) stelde: ‘Als we aan onze pogingen om de dialoog aan te gaan beginnen met de overtuiging dat ‘vrede beter is’ (Al-Nisa’ 4:128), moeten we laten zien dat wijzelf in vrede zijn, thuis en daarbuiten. Sterker nog, vrede is van het allergrootste belang voor de islam. Vechten en oorlog zijn slechts secundaire gebeurtenissen, gebonden aan specifieke redenen en voorwaarden. In dat opzicht kunnen we zeggen dat wanneer een vredige omgeving waar iedereen in vrede en veiligheid kan leven, niet in dit land tot stand gebracht kan worden, het onmogelijk voor ons zal zijn om ook maar enig goed te doen voor de maatschappij of de mensheid.’
Het is interessant de gezichtspunten van Gülen over de rol van vergeving bij het stichten van vrede te vergelijken met de eerdergenoemde woorden van Paus Johannes Paulus II. In 2002 verklaarde de Paus dat vergeving verlies op korte termijn vraagt, met winst, het herstellen van beschadigde menselijke relaties op lange termijn, als doel, terwijl geweld een ogenschijnlijke winst op korte termijn is, die verlies op lange termijn met zich brengt. In een artikel moedigt Gülen (Aksiyon, 1998; Unal & Williams, 2000) moslims aan tot dialoog en tolerantie met soortgelijke woorden: ‘Ik wil graag benadrukken dat moslims niets zullen verliezen door dialoog, liefde en tolerantie uit te dragen. Moslims zoeken altijd de goedkeuring van God. Dat is de grootste winst van alles. In dat opzicht worden zaken die op sommige mensen als verlies zouden kunnen overkomen, door moslims als winst gezien, zoals andere gebeurtenissen schadelijk kunnen zijn, zelfs wanneer ze op het eerste gezicht zeer winstgevend kunnen lijken.’
Gülen gaat zover te zeggen dat ‘Vrede, liefde, vergeving en tolerantie essentieel zijn voor de islam. Andere zaken zijn bijzaken’. Hoewel het toevlucht zoeken tot oorlog onder bepaalde omstandigheden soms gerechtvaardigd mag zijn, is deze ‘mindere djihad’ van het zwaard ondergeschikt aan de essentie van de islam, zoals deze wordt opgesomd met de begrippen ‘vrede, liefde, vergeving en tolerantie’. Gülen beschuldigt degenen die oorlog en geweld voorstaan ervan misleid te zijn door een voornamelijk letterlijk bestuderen van de Koran. Als gevolg daarvan begrijpen zij de aard van de islam verkeerd. Hij verklaart: ‘Het is noodzakelijk essentiële moslimkwesties in te delen op basis van belang. Degenen die de essentie negeren en dit doen zonder rekening te houden met de achterliggende redenen van secundaire voorschriften en regelgeving, degenen die (door de Koran op een nogal grove manier oppervlakkig en letterlijk te bestuderen) geweld benadrukken – deze mensen hebben helaas de regels, de redenen achter die regels, noch hun bronnen, noch de islam begrepen.’
Uiteindelijk komt vrede voor Gülen neer op het respecteren van de wezenlijke verschillen tussen volkeren. Minder dan dat betekent zelfvernietiging. Gülen (2004; Yildirim, 1998) stelt: ‘De vrede van dit (wereldlijk) dorp ligt in het respecteren van alle verschillen, in het beschouwen van deze verschillen als deel van onze natuur en in het ervoor zorgen dat mensen deze verschillen waarderen. Anders is het onvermijdelijk dat de wereld zich in een web van conflict, strijd, gevechten en de meest bloedige oorlogen zal storten, en zich zo de weg naar de eigen ondergang zal banen.’
We kunnen allen veel lering trekken uit de inzichten over vrede die deze twee voorlopers ons geven. Hun leringen gaan hand in hand en vullen elkaar aan. In hun denken vinden we het bewijs dat christenen en moslims veel van elkaar kunnen leren. Bovendien kan het diepgaand bestuderen van hun respectievelijke geloofsovertuigingen leiden tot het vinden van zeer verrassende overeenkomsten van gedachten.
4.Beknopte levensgeschiedenis
Fethullah Gülen werd in 1941 in de Turkse provincie Erzurum geboren. Sinds zijn kinderjaren was hij toegewijd aan het religieuze leven en geïnteresseerd in de levensomstandigheden, niet alleen van moslims, maar van de hele mensheid. Na afronding van zijn scholing bij vooraanstaande theologen, is hij in 1958 begonnen als imam. Zijn benoeming als imam in de stad Izmir is een keerpunt geweest in zijn leven. Hier zag hij de mogelijkheid om zijn boodschap uit te dragen naar de grotere menigte en gaf lezingen door het hele land. Tussen 1989 en 1992 verzorgde hij preken in de grote moskeeën in Istanbul en Izmir. Gülen heeft tientallen boeken op zijn naam staan die inmiddels in verschillende talen zijn verschenen.
De wens die Fethullan Gülen koestert is de totstandkoming van een jonge generatie die in staat is om intellectuele verlichting te combineren met spirituele ontwikkeling. Zijn studenten in Izmir onderrichtte hij zowel in de theologie als in de sociale en exacte wetenschappen. Dit gedachtegoed inspireerde velen om onderwijsinstellingen op deze grondslag op te richten in binnen- en buitenland. Het wereldwijde succes van deze instellingen heeft bewezen dat zijn idealen in belangrijke mate vorm hebben gekregen (Unal, 2002).
In 1996 kreeg Gülen grote bekendheid met en waardering voor zijn initiatieven op het gebied van tolerantie en interreligieuze dialoog. Er werd een platform opgericht waarin politieke en religieuze prominenten en intellectuelen met verschillende achtergronden tot elkaar kwamen. Ook buiten dit platform onderhoudt Gülen banden met religieuze leiders van verscheidene religies en met andere leidende figuren in binnen- en buitenland. Zo bracht hij in 1998 een bezoek aan Paus Johannes Paulus II in het Vaticaan. Gülen zet zich vurig in om de banden tussen alle volkeren te versterken. De toegang van burgers tot kennis is in zijn ogen van fundamenteel belang. Het ontzeggen van kennis ziet hij als een gevaarlijk machtsmiddel en alleen door kennis te verwerven is ontsnapping aan onderdrukking mogelijk. Gülen is volledig toegewijd aan het oplossen van sociale problemen en gelooft dat het pad naar rechtvaardigheid voor allen verloopt via een aangepaste brede scholing, waardoor begrip en verdraagzaamheid worden gestimuleerd om respect te tonen voor andermans rechten. Jaar in jaar uit moedigde hij de maatschappelijke elite en leiders van de gemeenschappen, industriëlen en zakenlieden aan om in een dergelijke scholing voor behoeftigen te voorzien.
Gülen heeft zijn leven gewijd aan het vinden van oplossingen voor maatschappelijke kwalen en geestelijke behoeften. Hij stelt zich open voor de hele mensheid en zet zich fel af tegen onrechtvaardigheid.
De hedendaagse Turkse intellectuelen en geleerden die hem kennen, beschouwen hem stilzwijgend of uitdrukkelijk als een der belangrijkste hedendaagse denkers. Voor hen is hij een ‘wijze’’ in het 20ste eeuwse Turkije en zelfs in de hele islamitische wereld. Toch is hij nooit hoogmoedig en blijft hij een nederige dienaar van de Almachtige God en een zeer bescheiden vriend onder de mensen. Dit ondanks zijn leidende rol in de heropleving van de sociale, spirituele en intellectuele aspecten van de islam, die de potentie heeft om een aanzienlijk deel van de wereld te omvatten. Het verlangen naar aanzien is hetzelfde als uiterlijk vertoon en praal. Het is als giftige honing die de geestelijke levenskracht van het hart uitdooft.
Gedurende zijn hele leven heeft Gülen geprobeerd om de zorgen van moslims in het bijzonder en de hele mensheid in het algemeen te vertolken. ‘Liefde is het allerbelangrijkste element in elk wezen en het is een schitterend licht en een grote kracht die weerstand kan bieden en elke tegenstand kan overwinnen,’ zo luidt een van zijn gouden levensregels.
De kern van zijn boodschap verwoordt Gülen zelfs als volgt (Gülen, 2001): Liefde verheft elke ziel die liefde opneemt en bereidt deze voor op de tocht naar de eeuwigheid. Een ziel die door liefde contact heeft kunnen maken met de eeuwigheid, spant zich in om dit geschenk aan andere zielen te geven. Hij wijdt zijn leven aan deze gezegende plicht en ondergaat hiervoor alle beproevingen. Door dit tot het uiterste vol te houden en ‘liefde’ uit te spreken met de laatste adem, zal hij ook liefde inademen bij de opwekking op de Oordeelsdag.
‘Wees zo verdraagzaam dat je boezem zo wijd wordt als de oceaan. Raak vervuld met geloof en voel liefde voor de mens. Laat er geen bedroefd hart zijn waarin je niet geïnteresseerd bent of waarnaar je de hand niet hebt uitgereikt.’
![mapping-gulen-movement[1]](https://i0.wp.com/fethullahgulen.nl/wp-content/uploads/2013/12/mapping-gulen-movement1.jpg?ssl=1)
The much publicized failures in relations in recent years, which are both a cause and effect of the situation in many parts of the world should spur all right-minded people to re-double their efforts to sustain the hope for peaceful co-existence.